Sto lat od powstania zespołu Reduta Instytut Sztuki PAN, we współpracy z Polską Kompanią Teatralną (grupą składającą się zarówno z badaczy jak również twórców teatru, równocześnie wydawcą teatrologii.info), uczcił okolicznościowym seminarium i konferencją „Reduta. Nowe Fragmenty”.
29 listopada 1919 w salach balowych Teatru Wielkiego w Warszawie prapremierą Ponad śnieg bielszym się stanę Stefana Żeromskiego zainaugurowała swą działalność Reduta, zespół stawiający sobie za cel przeobrażenie polskiego teatru, a w konsekwencji i społeczeństwa, które odzyskało niepodległe państwo zgodnie z ideami poetów romantycznych i symbolistycznych. Studyjny zespół zorganizowany był jak klasztor i zarazem loża wolnomularska.
Jako grupa szanująca dorobek kulturowy, współorganizująca wydarzenie Polska Kompania Teatralna odwołała się do tradycji miejsca, gdzie obchody się odbywały, czyli Instytutu Sztuki PAN w Warszawie. Przypomnieliśmy, że 10 maja 1972 zorganizowane zostało w Instytucie Sztuki spotkanie z okazji ćwierćwiecza śmierci Juliusza Osterwy. Wzięli w nim udział między innymi Jarosław Iwaszkiewicz , Jerzy Grotowski, Juliusz Starzyński, Zbigniew Raszewski. Tadeusz i Irena Byrscy przygotowali wówczas odczytanie przy stole w stylu Reduty Jaskini filozofów Zbigniewa Herberta, z autorem w roli Sokratesa, i Haliną Mikołajską jako Ksantypą.
To spotkanie sprzed 47 lat obrazowała wystawa fotografii, przygotowana przez Marzenę Kuraś, Rafała Węgrzyniaka i Piotra Jamskiego, eksponowana w Pałacyku Radziwiłłowej w IS PAN, gdzie odbywało się seminarium i konferencja. Ponadto seminarium, kontynuujące stworzony przez Jagodę Hernik Spalińską i Jarosława Gajewskiego cykl Nowe Fragmenty, odbyte w wigilię inauguracji Reduty, 28 listopada 2019, zostało zadedykowane pamięci Józefa Szczublewskiego (1919-2013), autora Pierwszej Reduty Osterwy (1965) i Żywotu Osterwy (1971, 1973) obronionego jako doktorat w Instytucie Sztuki.
Seminarium składało się z trzech wystąpień: Rafała Węgrzyniaka: Ideologia polityczna Reduty, Przemysława Pawlaka, który opowiedział o związkach Reduty ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem oraz Jarosława Gajewskiego: „Dobra Nowina” Wyspiańskiego czyli „Studium o Hamlecie” w Reducie. Tego dnia odbyło się też czytanie performatywne poematu C. K. Norwida Godzina „Promethidiona” z udziałem: Anny Gajewskiej, Natalii Stachyry, Oskara Hamerskiego i Jarosława Gajewskiego. Na koniec dnia wysłuchano fragmentów nagrania z warszawskiego pogrzebu Juliusza Osterwy. Komentarz dodali Marzena Kuraś i Rafał Węgrzyniak.
Podczas seminarium, we wstępnej wypowiedzi, Rafał Węgrzyniak poruszył przemilczaną dotąd kwestię ideologii politycznej Reduty. Dowiódł, że Ponad śnieg, zakończone konfrontacją polskiego dziedzica-inwalidy z grupą krasnoarmiejców, stało się zapowiedzią wojny polsko-bolszewickiej z 1920, w której cały zespół Reduty wziął czynny udział. Z kolei plenerowa inscenizacja spolszczonego przez Juliusza Słowackiego Księcia Niezłomnego Calderona, grana na Kresach Wschodnich z udziałem nawet trzystu kawalerzystów na koniach walczących w trakcie bitwy, była echem owej wojny potwierdzającej status Polski jako przedmurza chrześcijaństwa i manifestacją potęgi odrodzonej Rzeczypospolitej. Zwłaszcza po zamachu majowym Reduta w Wilnie, i w ramach objazdów, realizowała państwowotwórczy program sanacji, a w 1937 w całości zgłosiła akces do Obozu Zjednoczenia Narodowego. Sam zaś Osterwa utożsamiał się z Józefem Piłsudskim, grając choćby po jego śmierci w 1935 Konrada w Wyzwoleniu Stanisława Wyspiańskiego. Podejmując się roli adwokata Rafał Węgrzyniak skomentował też diarystyczne zapiski Osterwy z 1939 roku – o Żydach w miasteczkach na kresach oraz o używaniu przez nich języka jidysz – uznawane obecnie za przejaw antysemityzmu, podobnie jak opis przechadzki Cezarego Baryki po północnej dzielnicy Warszawy w Przedwiośniu.
Przemysław Pawlak odtworzył relacje Witkacego z Osterwą i Mieczysławem Limanowskim, oraz nieudaną próbę wprowadzenia do repertuaru Reduty Kurki wodnej. W dyskusji zostało postawione przy tej okazji pytanie czy Reduta była teatrem awangardowym. Rafał Węgrzyniak przypomniał, że Jerzy Jarocki w przygotowywanym tuż przed śmiercią w 2012 w Teatrze Narodowym widowisku o pobycie Witkacego w prowadzącej wojnę i ogarniętej rewolucją Rosji, do scenariusza wprowadził mityczny początek Reduty, czyli próbę części II Dziadów Adama Mickiewicza, prapremierę Ponad śnieg, oraz udramatyzowane epizody z reportażu Żeromskiego z wojny polsko-bolszewickiej: Na probostwie w Wyszkowie.
Po pierwszej części seminarium czworo aktorów odczytało poetycki dialog Cypriana Norwida o sztuce narodowej, Promethidion, traktowany w Reducie jako „wyznanie, które nam Prorok do wierzenia podaje”. Następnie Jarosław Gajewski podzielił się swoimi uwagami po lekturze studium Wyspiańskiego o Hamlecie, dla Redutowców będącego „listem apostolskim” skierowanym do polskich aktorów. Refleksje jego dotyczyły przede wszystkim zaniku etosu w rodzimym teatrze. Odnalezione przez Marzenę Kuraś, w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, nagrania wypowiedzi nad trumną Osterwy w Teatrze Polskim w Warszawie 13 maja 1947 – w tym reżysera Leona Schillera, aktora Dobiesława Damięckiego i dyrektora Arnolda Szyfmana – zrobiły na wszystkich ogromne wrażenie, w szczególności zaskakująco ciepła i czuła w swej wymowie mowa Szyfmana, którego związki z Osterwą, jak się okazuje, były bardziej złożone niż zwykło się uważać.
Na drugi dzień, 29 XI 2019, czyli dokładnie w dzień prapremiery otwierającej działalność Reduty, odbyła się konferencja naukowa – ciąg dalszy obchodów w ramach wydarzenia „Reduta. Nowe Fragmenty”. Swoje wystąpienia zaprezentowało sześciu teatrologów: Irina Lappo (UMCS): „Samarski smutek” Osterwy, Dorota Jarząbek (UJ): Juliusz Osterwa i Wincenty Lutosławski. Historia przyjaźni, Tadeusz Kornaś (UJ): Genezja w kościele Świętego Krzyża w Warszawie, Agnieszka Wójtowicz (UO): „Reduta wije sobie gniazdko”, czyli Osterwa w Wilnie. Rekonesans, Wanda Świątkowska (UJ): Kształcenie w Reducie – od Koła Adeptów do Okopu, Jarosław Cymerman (UMCS, IT): Juliusz Osterwa po II wojnie światowej albo Pięknosłużca w Polsce Ludowej oraz Jadwiga Grabowska-Majewska (IT): Reduta a taniec. Prelegenci zostali zaproszeni do wystąpień przez członka PKT Patryka Kenckiego, i on też prowadził to wydarzenie. Wystąpienia te zostaną wydrukowane w przyszłym roku przez „Pamiętnik Teatralny”.
Po zakończeniu konferencji jej uczestnicy i inni goście, na zaproszenie Instytutu Teatralnego im. prof. Zbigniewa Raszewskiego, spotkali się w pociągu, stojącym na terenie Muzeum Kolejnictwa w Warszawie, gdzie Jarosław Gajewski odczytał fragmenty Pierwszej Reduty Osterwy Józefa Szczublewskiego, odnoszące się do momentu inauguracji teatru. Zaprezentował również fragmenty dzienników Osterwy z ostatnich objazdów teatralnych Reduty w roku 1939, które w opracowaniu Andrzeja Kruczyńskiego i Wandy Świątkowskiej, ukażą się niebawem wydane przez Muzeum Teatralne w Warszawie , we współpracy z Instytutem Teatralnym.
Redakcja
Ilość archiwalnych odsłon: 50
